صنایع غذایی: سالانه ایران حدود ۱۵ میلیارد دلار کالای اساسی وارد می‌کند که قریب به ۸ میلیارد دلار آن مربوط به نهاده‌های دام و طیور شامل ذرت، جو، دانه و کنجاله سویا است. بخش عمده این واردات از مسیرهای طولانی و پرریسک دریایی صورت می‌گیرد که به‌دلیل تهدیدات امنیتی و سیاسی همواره آسیب‌پذیر بوده و تأمین پایدار کالاهای اساسی کشور را با چالش مواجه می‌کند. مسیرهای حمل دریایی عمدتاً از کشورهای قاره آمریکا انجام می‌شود و در شرایط بحران‌های بین‌المللی، امنیت و تداوم تأمین این محصولات با تهدید روبه‌رو می‌شود.
با این‌حال، ظرفیت قابل توجهی برای تأمین بخشی از این نیاز از مسیرهای شمالی کشور، به‌ویژه از طریق کشورهای همسایه روسیه و قزاقستان، وجود دارد. آمارها نشان می‌دهد ظرفیت واردات غلات از بنادر و پایانه‌های شمالی ایران، حداقل ۲ میلیون تن بیشتر از میزان فعلی بهره‌برداری شده، است. این ظرفیت بالقوه می‌تواند با اتصال به بنادر خشک و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی به‌طور مؤثری مورد استفاده قرار گیرد و تاب‌آوری زنجیره تأمین کالاهای اساسی را افزایش دهد.
از منظر عملیاتی، بنادر امیرآباد و انزلی به عنوان دو محور مهم در شمال کشور ظرفیت بالایی برای واردات کالاهای اساسی دارند. بندر امیرآباد با ۱۵ اسکله، اتصال به راه‌آهن سراسری، سیلوهای مکانیزه، انبارهای وسیع و اراضی پشتیبان گسترده، یکی از مجهزترین بنادر شمالی کشور است. با وجود ظرفیت بالقوه ۷.۵ میلیون تن و رکورد بارگیری۴.۷ میلیون تن، این بندر توان جذب واردات تا ۲ میلیون تن بیشتر از شرایط فعلی را دارد و می‌تواند نقش کلیدی در تأمین پایدار کالاهای اساسی ایفا کند. بندر انزلی نیز با واردات بیش از یک میلیون تن کالای اساسی در سال ۱۴۰۳، پس از امیرآباد، دومین بندر فعال شمال کشور در این حوزه محسوب می‌شود و حجم کل تخلیه و بارگیری آن حدود ۱.۸۸ میلیون تن گزارش شده است.
استفاده از ظرفیت بنادر خشک و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی یکی دیگر از راهکارهای مؤثر برای تقویت عملکرد بنادر شمالی محسوب می‌شود. منطقه ویژه پیام در استان البرز، که سابقه واردات بیش از ۳۴۰ هزار تن ذرت در سال ۱۳۹۸ را دارد، می‌تواند به عنوان حلقه مکمل زنجیره تأمین، وظیفه توزیع نهاده‌های وارداتی از بنادر شمالی را برعهده گیرد. همچنین ظرفیت بنادر خشک دیگر نظیر آپرین، پیشگامان و اینچه‌برون نیز باید به صورت فعال‌تر در پشتیبانی لجستیکی از واردات غلات و نهاده‌ها مورد استفاده قرار گیرد.
در کنار ظرفیت‌های داخلی، پروژه‌های بین‌المللی نیز فرصت تازه‌ای برای کاهش وابستگی به مسیرهای پرریسک ایجاد کرده‌اند. شاخه شرقی کریدور شمال-جنوب، به ابتکار «یک کمربند یک راه» چین و پروژه مشترک چین و روسیه با عنوان «کریدور زمینی غلات (NLGC)»، مسیر جدیدی برای واردات پایدار کالاهای اساسی فراهم کرده است.
این کریدور که از مسیر ترکمنستان و قزاقستان به سیبری جنوبی روسیه متصل می‌شود، امکان انجام مبادلات مالی با ارزهای ملی یوان و روبل را دارد. این ویژگی، فرصت مهمی برای ایران ایجاد می‌کند تا بتواند بخشی از کسری تراز تجاری خود با چین را جبران کرده و واردات کالاهای اساسی را مستقیماً با یوان تسویه کند. به این ترتیب، نقش امارات در واردات کاهش یافته و وابستگی ایران به مسیرهای غربی و نظامات ارزی تحت تحریم کاهش می‌یابد.
روسیه، با تولید بیش از ۱۲۵ میلیون تن غلات در سال ۲۰۲۴، بزرگ‌ترین صادرکننده گندم جهان باقی مانده و با سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی در تولید محصولات اساسی کشاورزی مانند ذرت، سویا، کلزا و جو، تا سال ۲۰۳۰ حداقل ۳۰ میلیون تن به مازاد تولید خود خواهد افزود. این ظرفیت، فرصتی استراتژیک برای ایران فراهم می‌کند تا بخشی از نیاز به کالاهای اساسی را از کشورهای همسایه شمالی تأمین کند و وابستگی به مسیرهای دریایی طولانی و پرریسک را کاهش دهد.
با توجه به محدودیت‌های مسیرهای غربی کریدور شمال-جنوب، از جمله شاخه غربی که از خاک جمهوری آذربایجان عبور می‌کند و به بنادر آستراخان و ماخاچ‌قلعه در روسیه متصل است، تمرکز بر مسیر شرقی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. مسیر غربی با مشکلات امنیتی، حضور گسترده اطلاعاتی و نظامی رژیم صهیونیستی و محدودیت‌های فنی و اجرایی، از جمله عمق کم بندر آستراخان و عدم اتصال راه‌آهن رشت-آستارا، مواجه است و بهره‌برداری کامل از ظرفیت اوراسیا برای تأمین کالاهای اساسی را کند کرده است.
فعال‌سازی شاخه شرقی کریدور شمال-جنوب، با اتصال به پروژه NLGC، امکان واردات مستقیم کالاهای اساسی از روسیه و چین را فراهم می‌کند. بر اساس هدفگذاری این پروژه، تولیدکنندگان روسی در منطقه سیبری جنوبی تا سال ۲۰۳۲، ۳۲ میلیون هکتار اراضی مستعد کشاورزی را زیر کشت خواهند برد و محصولات تولیدی با سازوکار کشاورزی قراردادی به بازار چین و سایر کشورهای متقاضی صادر می‌شود. از سال ۲۰۲۳، گروه NLGC با هدف گسترش بازار به سمت ایران، ازبکستان و ترکمنستان اقدامات مشخصی از جمله ایجاد‌هاب غلات در تاتارستان را در دستور کار قرار داده است.
برای بهره‌برداری کامل از این ظرفیت، اقدامات زیر ضروری به نظر می‌رسد:
انعقاد قراردادهای بلندمدت واردات کالاهای اساسی با گروه NLGC به‌صورت تهاتر با نفت؛ این اقدام تأمین پایدار امنیت غذایی کشور را تضمین کرده و مازاد تراز تجاری با چین را کاهش می‌دهد.
فعال‌سازی شاخه شرقی کریدور شمال-جنوب به عنوان مسیر زمینی کالاها از مرکز روسیه به ایران از طریق سرخس، اینچه‌برون یا بندر آکتائو و توسعه زیرساخت‌های لجستیکی آن در صورت لزوم؛ این اقدام ریسک‌های سیاسی و امنیتی شاخه غربی را کاهش می‌دهد.
استفاده از نظام پرداخت رسمی با تسویه یوآنی برای واردات از این مسیر و کاهش نقش واسطه‌گری امارات؛ این اقدام وابستگی ارزی ایران به نظامات غربی را کاهش می‌دهد.
اولویت‌دهی به تخصیص ارز برای واردات از این کریدور جهت تسهیل اجرا در کوتاه‌مدت.
در نهایت، با بهره‌برداری بهینه از ظرفیت بنادر شمالی، اتصال به بنادر خشک و فعال‌سازی شاخه شرقی کریدور شمال-جنوب، ایران می‌تواند وابستگی خود به مسیرهای طولانی و پرریسک دریایی را کاهش دهد، تاب‌آوری زنجیره تأمین کالاهای اساسی را افزایش دهد و امنیت غذایی کشور را در شرایط بحرانی تضمین کند.
