صنایع غذایی: ارزش بازار جهانی عسل درحالی در سال ۲۰۲۴ بین ۱۰ تا ۱۲ میلیارد دلار برآورد شده که در بحث تولید عسل طبیعی طبق آمار فائو ایران با تولید ۸۰هزار تن در ۲۰۲۳ در رتبه چهارم دنیا قرار دارد.
در حالی که زنبور عسل در جهان اهمیت زیادی دارد، آن هم به این دلیل که نقش کلیدی در گرده افشانی گیاهان و حفظ تعادل اکولوژیکی دارد، این حشرات با کمک به تولید میوه ها، سبزیجات و گیاهان دارویی، تاثیر مستقیم بر امنیت غذایی و اقتصاد جهانی دارند. همچنین، عسل و محصولات وابسته به زنبور مانند موم و پروپولیس ارزش اقتصادی بالا و خواص دارویی دارند لذا حفظ جمعیت زنبورهای عسل برای سلامت اکوسیستم و پایداری کشاورزی از اهمیت بالایی برخوردار است. با این وجود یورونیوز در جدیدترین گزارش خود مدعی شده است: با افزایش تعداد کندوهای زنبور عسل، زنبورهای وحشی و پروانه‌ها در حال ناپدید شدن هستند.در ادامه گزارش سایت تحلیلی بازار آمده است: از آنجایی که زنبورهای عسل در معرض خطر انقراض نیستند، این سوال مطرح می شود که آیا زنبورداری مسئول کاهش سایر حشرات است؟
طبق آمارها یک سوم از گونه های گرده افشان، مانند زنبورها، پروانه ها، خفاش ها و مرغ های مگس خوار، در بسیاری از نقاط جهان در حال کاهش هستند. بر اساس این گزارش، طبق آمارها یک سوم از گونه های گرده افشان، مانند زنبورها، پروانه ها، خفاش ها و مرغ های مگس خوار، در بسیاری از نقاط جهان در حال کاهش هستند. به نحوی که به عنوان مثال در اروپا، از هر ده گونه زنبور و پروانه، یک گونه در معرض خطر انقراض است. این در حالی است که بدون گرده افشانی (که برای تولید مثل گیاهان بسیار مهم است)، بسیاری از گونه های گیاهی کاهش یافته و در نهایت ناپدید می شوند و امنیت غذایی را در معرض خطر قرار می دهند.
براساس گزارش یورونیوز «بادام، سیب، قهوه و توت فرنگی» از جمله غذاهایی هستند که به گرده افشانی ضروری زنبورها وابسته اند. در شرایطی که زنبورهای عسل اغلب «گرده افشان های مدیریت شده» نامیده می شوند، زیرا می توانند توسط انسان ها اهلی شوند. با این حال، بیشتر گرده افشان ها وحشی یا «غیر مدیریت شده» هستند، از جمله بیش از ۲۰هزار گونه مختلف زنبور، گونه‌هایی از مگس ها، پروانه ها، بیدها، زنبورهای وحشی، سوسک ها، تریپس ها، پرندگان، خفاش ها و سایر مهره داران. اما با کاهش جمعیت زنبورهای وحشی و پروانه ها، تعداد کندوهای زنبور عسل در اتحادیه اروپا به طور پیوسته در حال افزایش بوده و این اتحادیه را به دومین تولیدکننده بزرگ عسل در جهان پس از چین تبدیل کرده است.
گرده افشانی حیوانات سالانه حدود ۵ میلیارد یورو به تولید کشاورزی اتحادیه اروپا کمک می‌کند.
چرا گرده افشان های وحشی رو به کاهش هستند؟
طبق گزارش «پلتفرم بین دولتی سیاست علمی در مورد تنوع زیستی و خدمات اکوسیستم»، تغییر کاربری زمین، کشاورزی فشرده، آفت‌کش‌ها، آلودگی، گونه‌های مهاجم، بیماری‌های عفونی و تغییرات اقلیمی، تهدیدهای اصلی برای گرده افشان‌ها هستند. با این حال، یک مطالعه در سال ۲۰۲۳ در کانادا، زنبورداری شهری را با کاهش دسترسی به گرده و کاهش گونه های زنبور وحشی مرتبط دانست. به نحوی که یک استاد گیاه شناسی اکولوژیکی معتقد است وقتی زنبورهای عسل زیادی در همسایگی وجود داشته باشند، گرده افشان های وحشی رقابت جدی دارند.
از سوی دیگر کارشناسان می گویند: اگرچه زنبورهای عسل آشکارا با تهدیدهای زیادی مانند آفت‌کش ها و عوامل بیماری‌زا مواجه هستند، با این حال تعداد کندوهای زنبور عسل در اروپا عموماً ثابت است و برای مثال در اسپانیا، این تعداد در حال افزایش است. به همین دلیل است که برای بسیاری از بوم شناسان، زنبورداری عسل، حفاظت از زنبورها نیست. در عوض، می تواند نتیجه معکوس داشته باشد.
گفتنی است یکی از اصلی ترین تولیدات زنبور عسل در واقع عسل است که براساس گزارش های منتشر شده، ارزش بازار جهانی عسل در سال ۲۰۲۳ حدود ۹.۵ تا ۱۰ میلیارد دلار تخمین زده شده و به گفته کارشناسان این رقم به دلیل افزایش مصرف در بخش های خوراکی و طبیعی، رشد بازار ارگانیک و هم چنین توسعه بازار در بعضی کشورهای در حال توسعه، در حال افزایش بوده است.
نکته قابل تامل اینکه بر اساس روندهای گذشته و گزارش های بازار جهانی، ارزش بازار عسل در چند سال اخیر به طور پیوسته در حال رشد بوده است و برآورد می شود که ارزش بازار عسل در سال ۲۰۲۴ حدود ۱۰ تا ۱۲ میلیارد دلار رسیده باشد.
ایران با تولید سالانه بین ۸۰ تا ۱۰۰هزار تن عسل یکی از تولیدکنندگان مهم در خاورمیانه است و طبق آمار فائو در سال ۲۰۲۳ تولیدی بالغ بر ۸۰هزار تن داشته و در رتبه چهارم تولید جهانی عسل طبیعی قرار گرفته است
از سوی دیگر گزارشات جهانی حاکی از این است که بزرگ ترین تولیدکنندگان عسل در جهان معمولاً شامل کشورهایی هستند که حجم قابل توجهی زنبورداری و تولید عسل دارند. به نحوی که چین بزرگ ترین تولیدکننده عسل جهان، با حجم قابل توجهی و تولید عمده در سطح جهانی است و ترکیه نیز تولیدکننده بزرگ در منطقه و یکی از عمده صادرکنندگان محسوب می شود. این در حالی است که ایران نیز با تولید سالانه بین ۸۰ تا ۱۰۰هزار تن عسل یکی از تولیدکنندگان مهم در خاورمیانه است. همچنین مکزیک تولیدکننده بزرگ در آمریکای لاتین محسوب می شود.
در واقع آمار سازمان فائو بیانگر این است که در سال ۲۰۲۳ در بحث تولید عسل طبیعی چین با تولید بیش از ۴۶۳هزار تن در جایگاه اول قرار دارد و بعد از آن نیز ترکیه با حدود ۱۱۵ هزار تن و اتوپیا حدود ۸۵هزار تن در رده های بعدی قرار دارد. این در حالی است که در مدت نامبرده میزان تولید عسل طبیعی در ایران بیش از ۸۰هزار تن بوده و آرژانتین نیز با تولید بیش از ۷۳هزار تن در رده پنجم دنیا قرار دارند.
این در حالی است که کشورهای هند، روسیه، برزیل، ایالات متحده، مکزیک، اوکراین، کانادا، تانزانیا، کره، ویتنام و آنگولا در رده های بعدی قرار دارند.
موانع اداری و عدم تحقق ظرفیت ۶ همتی محصول جدید زنبور عسل
بهزاد بانکی‌پور، کارشناس حوزه زنبور عسل می گوید :ظرفیت ۶ هزار میلیارد تومانی محصول جدید زنبور عسل در ایران با عنوان نان زنبور، با وجود اختصاص اعتبارات دولتی به دلیل برخی موانع متوقف شده است.
وی اعتقاد دارد : طرح ملی تولید انبوه نان زنبور با هدف آموزش، ترویج، ارائه تسهیلات، تأمین تجهیزات و خرید تضمینی و صادرات برای تجاری‌سازی این محصول اجرایی شده در این طرح پیش بینی شده است تا ۶ هزار میلیارد تومان (همت) به ارزش اقتصادی تولیدات زنبورداری کشور بیفزاید.
وی افزود: نان زنبور حاصل تخمیر گرده گل در سلول‌های کندو است و منبع غنی پروتئین، پروبایوتیک، ویتامین‌های خانواده B، پتاسیم و کلسیم با قابلیت جذب بیش از ۹۵ درصد به شمار می‌رود؛ تولید تجاری این محصول از سال ۲۰۱۵ میلادی در لیتوانی میسر شد. در ایران نیز تا یک سال گذشته زنبورداران شناختی از این محصول نداشتند و آن را به عنوان ضایعات دور می‌ریختند.
بانکی‌پور با بیان اینکه برای اجرای طرح در ابتدا تاییدیه مؤسسه تحقیقات علوم دامی کشور اخذ شد، گفت: این طرح در ۱۴۰۳ تاییدیه معاونت امور تولیدات دامی وزارت جهاد کشاورزی و گواهی پشتیبان تولید قراردادی در بخش زنبورعسل از دفتر امور اقتصادی وزارت جهاد کشاورزی دریافت کرد و مبلغ ۲۵۰ میلیارد ریال اعتبار از محل اعتبارات تبصره ۱۸ برای اجرای طرح تخصیص یافت.
وی افزود: این طرح در فاز پایلوت با واردات ۲۰ دستگاه و تخصیص آن به زنبورداران اجرا شد؛ در اقصی نقاط کشور به ویژه مراکز استانهای لرستان و مازندران و امضای قرارداد با بیش از ۴۰ زنبوردار، زمینه تولید قراردادی و خرید تضمینی فراهم شده است.
این کارشناس در ادامه سخنان خود، گفت: جلسات آنلاین و حضوری معرفی طرح با مدیران، کارشناسان و متخصصان برگزار و پیگیری‌های مستمر برای صدور کد بهداشتی محصول از سازمان دامپزشکی کشور از طریق مکاتبات متعدد انجام شده است؛ برای اولین بار برای آن در ایران کد اخذ شد، همچنین تحقیق و توسعه در زمینه تکنیک‌های تولید، فرآیند خشک کردن، بسته‌بندی و مدل‌های کسب‌وکار پیگیری شده و موفقیت طرح در برخی رسانه‌ها پوشش یافته است.
بانکی‌پور با اشاره به موانعی در اجرای این طرح قرار دارد، اظهار کرد: کارآفرینان این طرح برای اخذ تسهیلات به صندوق عامل پرداخت اعتبارات دولتی معرفی شدند اما با ناهماهنگی‌های داخلی همراه شد.
وی ادامه داد: طولانی شدن فرآیندها حتی تا چندین ماه، عدم شفافیت در فرآیندها، شرط گذاری‌ها و اعمال سلیقه سبب شده تا برخی از زنبورداران از ادامه فعالیت منصرف شوند.
بانکی‌پور با بیان اینکه نان زنبور به عنوان ماده خام دامی برای توزیع داخلی و صادرات نیازمند کد بهداشتی است، گفت: با وجود لزوم تعیین ضوابط بهداشتی برای صادرات و توزیع این محصول سازمان دامپزشکی کشور با وجود درخواست‌های انجام شده و گذشت یک سال هنوز اقدامات لازم برای صدور مجوز انجام نشده است که موجب از دست رفتن بازارهای داخلی و خارجی شده است.
وی اظهار کرد: برای بسته‌بندی قانونی و استفاده از ظرفیت صندوق حمایت از توسعه سرمایه‌گذاری صنایع کوچک که نیاز به مجوز تولید بدون کارخانه است، با وجود طی مراحل قانونی در سامانه مجوزها و بعد از گذشت حدود سه ماه هنوز اقدامات لازم از سوی نهاد متولی انجام نشده و این صنعت نوپا در کشور را در معرض بروکراسی اداری قرار داده است.
وی گفت: زنبوداران در سال سرمایه گذاری در تولید نقش خود در شناسایی فناوری، انتقال آن به کشور، ترویج آموزش و بومی سازی، خرید تضمینی و صادرات آن را انجام داده اند و با رفع برخی موانع موجود شاهد دستاوردهای جدیدی در بخش تولید محصول جدید نان زنبور خواهیم بود.
